Ok­sa (11 km, 16 min od La­so­cho­wa) za­ło­żo­na zo­sta­ła przez Mi­ko­ła­ja Re­ja na grun­tach wsi Two­rów, któ­rą z ko­lei Rej otrzy­mał od Hie­ro­ni­ma Rze­szow­skie­go, dzie­dzi­ca na Kos­so­wie i Kwi­li­nie, od­da­jąc mu w za­mian po­ło­wę Chy­czy.

We­dług Bor­kie­wi­cza po­wsta­nie no­we­go ośrod­ka przy­pa­da na rok 1550, zaś w 1554 r. Re­jo­wi uda­ło się uzy­skać dlań pra­wo mag­de­bur­skie, któ­ry to przy­wi­lej czy­nił z do­tych­cza­so­wej wsi peł­no­praw­ne mia­sto. Do­ku­ment za­twier­dzo­ny przez kró­la Zyg­mun­ta Au­gu­sta brzmiał na­stę­pu­ją­co: „Po­zwa­lam mu M. R. wieś dzie­dzicz­ną Thwo­rów prze­isto­czyć na mia­sto, któ­re od­tąd Ok­szą zwać się bę­dzie, ob­da­ro­wu­jąc go pra­wem teu­toń­skim. Zwal­nia­my miesz­kań­ców od opłat wszel­kie­go cła i my­ta na lat 12, usta­na­wia­my jar­mar­ki na św. Trój­cę i świę­te­go An­drze­ja, tar­gi we wtorki”. Sa­ma na­zwa Ok­sa – daw­na Ok­sza – po­cho­dzi od her­bu Re­ja, a ści­ślej od sta­ro­pol­skiej na­zwy sie­kie­ry, któ­rą umiesz­czo­no w her­bie ro­du. Re­jo­wie wła­da­li Ok­są do koń­ca XVII wie­ku. W tym cza­sie po­wsta­je w mie­ście świą­ty­nia kal­wiń­ska ufun­do­wa­na przez sa­me­go Mi­ko­ła­ja Re­ja lub – jak po­da­ją in­ne źró­dła, a co jed­nak wy­da­je się mniej praw­do­po­dob­ne – je­go sy­na, An­drze­ja. Zbór peł­nił w XVI i XVII wie­ku nie­ba­ga­tel­ną funk­cję: od­by­ły się tu czte­ry sy­no­dy kal­wiń­skie­go ko­ścio­ła ma­ło­pol­skie­go, na któ­re zjeż­dża­li waż­ni przed­sta­wi­cie­le pol­skiej re­for­ma­cji.

Jak po­da­je „Słow­nik geo­gra­ficz­ny Kró­le­stwa Pol­skie­go i in­nych kra­jów sło­wiań­skich” (tom VII), po przej­ściu Ok­sy w rę­ce ka­to­li­ków, za zgo­dą dzie­dzi­ca, prze­or klasz­to­ru Cy­ster­sów za­jął kal­wiń­ski zbór prze­kształ­ca­jąc go w ka­to­lic­ki ko­ściół. Sto lat póź­niej, w 1770 r., świą­ty­nię grun­tow­nie odre­mon­to­wa­no i prze­bu­do­wa­no.

Jest to bu­dy­nek orien­to­wa­ny, zbu­do­wa­ny na pla­nie krzy­ża grec­kie­go, utwo­rzo­ne­go z jed­no­przę­sło­wych pro­sto­kąt­nych ra­mion i środ­ko­we­go kwa­dra­tu, o ze­wnętrz­nych szkar­pach. Obec­nie pod we­zwa­niem Nie­po­ka­la­ne­go Po­czę­cia Naj­święt­szej Pan­ny Ma­rii i św. Mi­ko­ła­ja sta­no­wi uni­kal­ny na ska­lę kra­ju przy­pa­dek ko­ścio­ła zbu­do­wa­ne­go w cza­sach re­for­ma­cji ja­ko pro­te­stanc­ki zbór i za­cho­wa­ne­go do dnia dzi­siej­sze­go: śla­dem je­go pier­wot­nej funk­cji jest cha­rak­te­ry­stycz­na am­bo­na o kształ­cie ka­mien­ne­go kie­li­cha. Po­za tym nie za­cho­wa­ły się w ko­ście­le pa­miąt­ki po kal­wi­ni­stach: Ra­wi­ta-Wi­ta­now­ski przy­pusz­cza, że „znisz­czy­li je za­pew­ne ka­to­li­cy ob­jąw­szy zbór w swe po­sia­da­nie”, cze­go po­twier­dze­niem mo­że być fakt, iż „nie­daw­no te­mu [autor pisze te słowa na przełomie XIX i XX stulecia] dwie ta­bli­ce gro­bo­we, któ­re oca­la­ły w tym ko­ście­le, ja­ko wspo­mnie­nie o od­szcze­pień­cach usu­nię­to z wnę­trza świą­ty­ni. Do­pie­ro sta­ra­niem jed­ne­go z świa­tłych zie­mian oko­licz­nych, wmu­ro­wa­ne zo­sta­ły w ze­wnętrz­ne mu­ry na ty­łach ko­ścio­ła”. Wid­nie­ją w tym miej­scu po dziś dzień, bar­dzo jed­nak znisz­czo­ne przez wa­run­ki at­mos­fe­rycz­ne i prak­tycz­nie nie­czy­tel­ne. Nie za­cho­wał się tak­że ża­den ślad świad­czą­cy o tym, by Mi­ko­łaj Rej zo­stał po­cho­wa­ny w ufun­do­wa­nej przez sie­bie świą­ty­ni, zna­leźć moż­na na­to­miast – wła­śnie na ze­wnętrz­nych mu­rach – epi­ta­fium po­świę­co­ne je­go sy­no­wi, An­drze­jo­wi.

Cie­ka­wost­ką jest, że w Ok­sie prócz zbo­ru kal­wiń­skie­go po­wsta­ła tak­że szko­ła wyż­sza, któ­ra – we­dle Ra­wi­ty-Wi­ta­now­skiego – „choć otwo­rzo­na w ce­lach wy­zna­nio­wych i in­ne na­uki nie­źle krze­wi­ła”.

spis bibliografii